سنڌي ڪمپيوٽڳ......ماضي حال ۽ مسلقبل

ڪمپيوٽر انساني تهذيب جي ڏهن اهم اجاتيون مان هڪ  ڳڻي ويندي آهي. اڄ جي ڏنهن ۾ ورلي ئي ايڙهو ڪو نوجوانُ لڀنڌو جيڪو ڪمپيوٽر توڙي انٽرنيٽ ساڻُ رابطي ۾ نه آيو هُجي. اهو  ئي نه پر  ڪمپيوٽر  ۽ انٽرنيٽ ، ڄاڻ جو هڪ وڏو ڀبڍار ٿي اُڀريو آهي جنهن کي نظرانداز  نٿو ڪري سگھجي. پر ان سڀني سچائين جي باوجود هندوستان ۾ ڏيهي  ٻوليءَ جو  ڪمپيوٽر منجھ واهيپو نه جي برابررهيو  آهي. ان جو هڪ وڏو سبب آهي هندستان توڙي ننڊي کنڊ ۾ اعليا تعليم ۾   انگريزي جو تمام گھڻو واهيپو. هندستان ۾ جيتوڻيڪ ٻارهين درجي تائين تعليم پنهنجي مادري ٻوليءَ ۾ ڏني ويندي آهي پر ان بعد جنهن کي  اڳتي وڌيڪ پڙائي ڪرڻي آهي تنهن کي انگريزي اپڃائڻي ئي ٿي پوي، ڇو  ته امتهان ۽ ڪتاب بئي رڳو انگريزي  ۾ ئي ميسر ٿا ٿين سوائي لسي گراجوُئشن جي جيڪا اڄ به مادري ٻوليءَ ۾ پار ڪري ٿو سگھجي. ان سبب لاجمي آهي ته هندستان ۾ عوام جو لاڙو انگريزي ڏانهن ئي هوندو، وري جيتوڻيڪ هندي لڳ بڳ 40 سيڪڙي جي ٻولي آهي پر انگريزي جي ڀيٽ ۾ اڄ جي تاريخ ۾ اها به  ايتري اڳتي وڌيل ٻولي ناهي سو انگريزي ڏانهن لاڙو  هندستان يا ننڊي کنڊ ۾ رهيو ئي آهي. ساڻ ساڻ ان ڳاله کي به وسارڻ اصُل ئي  نه کپي ته هندستان ۾ انگريزي هڪ لنڪ ٻولي ءِ طور استعمال  ٿيندي آهي جنهن سبب ان جو وهنوار به جام ٿيندو رهيو آهي. هڪ لڱي ڏسجي  ته جنهن ملڪ ۾  400 کان وڌيڪ ٻوليون هونديون ۽ 1600 جيتيون ان ٻوليون  جا لهجا هجن  اتي ٻوليءَ جا ايڙها مسئلا ته  اچڻا ئي آهن. جيتوڻيڪ ملڪ ۾  هندي ڳالهئائيندڙن جي گھڻائي آهي ۽ هندي جي ڀيٽ ۾ اڻ هندي مان ڪا به ٻولي مس جيڙهي 11 سيڪڙو به ناهي  پران جي باوجود  هندي جي مخاتليف جام ٿيندي رهي آهي خاص ڪري ڏکڻ جي صوبن ۾. هندي جي ڀيٽ ۾ جيتوڻيڪ  چيني ٻوليءَ کي ايڙها مسئلا ناهين. ڪمپيوٽرن توڙي انٽرنيٽ ۾  چيني ٻوليءَ جو واهيپو انگريزي جيترو آهي اها به پاڻ ۾ ڪا ننڊي ڳاله ناهي. جيڪر دنيا جي آدمشوماري  جي ڳاله ڪجي ته  چيني سڀني کان وڌيڪ ڳالهائندڙ ٻولي آهي پر ٻئي درجي ۾ آهي هندي (اردو جي ساڻ). پر جيڪر ڪپپيوٽرن  ۾ مختليف ٻوليون جي واهپي تي ڌيان ڏجي ته ننڊي کنڊ جي ڪا به ٻولي ڪٿي به نظر نه ايندي آهي . سنڌي جي ته ڳاله ئي پري آهي .( سنڌيءَ ۾ ٿوڙي گڻو واهپر جيڪو به آهي سي عربي سنڌي جو آهي باڪي هندستان  جا سنڌين ته مڙئي هندي توڙي انگريزي ۾ لڳي گد گد ٿين.)  هڪ سروي موجب انٽرڀيٽ ۾ اختليف ٻوليون جو واهپو ڪجه هن ريت ٿو ڏسجي.

ٻولي  جي حصيداري (سيڪڙي موجب)	ٻولي جو نالو	ٻولي جي جاءِ
26.80%	انگريزي	1
24.20%	چِني	2
7.80%	اسپينيش	3
4.70%	جاپاني	4
3.90%	پرتوگيز	5
3.60%	جرمن	6
3.30%	عربي	7
3%	ڦرينچ	8
3%	روُسي	9
2%	ڪوريئائي	10

اهي آڪڙا ڪنهن کي به وائيڙو ڪندڙ آهن. هندستان ۾ عام طور سان اهو  انديشو ويٺل هوندو آهي ته انگريزي انٽرنيٽ ۾ استمعال ٿيندڙ هيڪلي ٻولي آهي، پر هت پيش ڪيل آڪڙن موجب ته چني ٻوليءَ جو واهپو انگھريزيءَ جيترو آهي !!!!!! اهو ئي نه جيڪر پڇاڙيءَ جي ڏهن سالن ۾  (يعني يونِڪوڊ جي ايجاد بعد) مختليف ٻوليون جي واهپي ڏانهن ڌيان ڏجي ته اها ڳاله چٽي ريت اسان جي اڏو اچي تي ته اسپينيش جو واهپو 743  سيڪڙو وڌيو آهي، چِني ٻوليءَ جو واهپو  1277 سيڪڙو وڌيون آهي، روسي ٻوليءَ جو واهپو 1826 سيڪڙو وڌيو آهي ، اربي جو 1201 سيڪڙو وڌيو آهي پر ان ڀيٽ ۾ انگريزي جو واهپو رڳو 281 سيڪڙو وڌيو آهي. ان آڪڙن سان اها ڳاله چٽي ريت صاف تي ٿئي ته ڏنهنهو  ڏنهن مادري ٻوليون جو انٽرڀيٽ ۾ وهنوارُ انگريزي جي ڀيٽ مان جام وڌيو آهي. ان سان اها ڳاله به صاف آهي  يونيڪوڊ جي اجاد بعد  مادري ٻوليون جو واهپو ڪنهن ڪدر وڌيو آهي پر ساڻ ساڻ ان ڳاله کي به وسارڻ نه کپي ته  هر ڪا ٻولي ساڳي ريت ڪين اڀري آهي . مطلب ته سگھ رکينڊر ٻوليون  يعقينن اڀري آيون آهن باڪي ڪمذور ته انٽرنيٽ جي باوجود پنهنجي وجود جي لڙائي پيو ڪن.

وري جيڪر اسين ويبسائيٽيون جي ڳاله ڪيون ته اهي آڪڙا ڪجه هن ريت آهن

ٻولي  جي حصيداري (سيڪڙي موجب)	ٻولي جو نالو	ٻولي جي جاءِ
56.60%	انگريزي	1
6.50%	جرمن	2
4.80%	رُسي	3
4.70%	جاپاني	4
4.60%	اسپينش	5
4.50%	چِني	6
3.90%	فرينچ	7
2.10%	اتالي	8
2.00%	پرتُگيز	9
1.40%	پوليش	10

مٿي ڄاڻايل آڪڙا تمام گھڻا احميت رکيندڙ آهن. ان آڪڙن موجب جيتوڻيڪ چني ٻوليءَ جو واهپو  پڇاڙئيءَ  جي ڏهن سالن ۾ وڌيون آهي  يا کڻي چئجي ته انگريزي جيترو آهي پر ان جي باوجود  چيني يا ڪنهن به اڻ انگريزي ٻوليون ۾ ويبسائيٽيون گھڻيون ناهن. وري جيڪر ننڊي کنڊ جي ٻوليون سان چيني کي ڀيٽينجي ته   ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته انٽرنيٽ ۾  ننڊي کنڊ جي ڪنهن به ٻوليءَ جي ڀيٽ ۾  چني جام اڳتي آهي . شري گوور جيسوال جيڪو هندستان مان شايع ٿيندڙ ڪمپيوٽر رسالو “چيِپ” جو  سنپادڪ آهي ، سندس موجب چين ۾ چيني ٻوليءَ جو واهپو ايترو ته گھڻو آهي ته جي ورلي ئي جو چينِ ۾ لڀندو جيڪو پنهنجي ڪمپيوٽر ۾  انگريزي ٻوليءَ جو آپريٽيگ سسٽم استعمال  ڪندو حجي. جيستائين ويب پنن جي ڳاله آهي ته يقينن چيني  انگريزي کان ڪنهن  ڪدر پوئيتي آهن پر اهي ڏنهن به پري ناهن جڏهن مختليف ٻوليون به ويب پنن جي گھڻائي ٿيندي (انگريزي جي ڀيٽ ۾ ) جيڪڏهن هندستان توڙي ننڊي کنڊ جي ڳاله ڪجي ته  موکتليف ٻوليون جي واڌاري ۾ ڪي اهم مسئلا رهيا آهن جيڪي ڪجه هن ريت آهن

1.       هڪ ڪيبوڊ جو ليئائوٽ نه هجن

2.       اڻ رومن لپين جي ڪمپيوٽرن مارفت لکجڻ ۾ دڪت گھڻو تڻو ڪوڊڱ سبب

3.       انگريزي جو جام واهپو.

هندستان ۾ ٽائيپرائيٽر جي   مختليف اکرن جي  ليئائوٽ هميشاه ئي هڪ وڏو مسئلو رهيو آهي. اهو مسئلو انگريزن جي ڏنهن کان تو پيو هلندو اچي. جيتوڻيڪ انگريزن جي ڏنهن ۾  هندي ۽ اردو جي ڳوڙ  ان تي ايترو  ڌيان ڪين ڏيئڻ ڏنو پر آزادي بعد اهو مسئلو  حڪومت لاءِ جام مٿي جو سور ٿي بيٺو. ع1948 ۾  آزاد هندستان جو صدر شري راجيندڙ پرساد تنهن مهل جي پرڌان منتري جوهار لعل نهرو کي ان جي نسبت هڪ خط لکو هو جنهن سبب نهرو هڪ ڪميٽي تائين وجود ۾ آندي جنهن ديوناگري جي اکرن ۾ فير گھير ڪرڻ جي شفارش ڪئي. ساڻ ساڻ ساڳي وقط  بمبئي صوبائي حڪومت پارا دفتري ٻوليءَ جي ڪميٽي ديوناگري ۾ ڪنهن ڪدر فير گهير ڪرڻ جي سفارش ڪئي هئي جيئن ڇاپائي جي ڪمن ۾ ٽيڪلاناجي جي  نسبت  ڪنهن ڪدر سهلائي ٿئي.نئين ٽيڪناجي جي فائيدو ورتو وڃي.  دراصل اهو سڀ ان لاءِ پيو ٿئي ڇاڪاڻ ته انگريزن جي ڏنهن ۾ تعليم جي واڌاري ساڻ ڇاپائي جي تڪنيڪ ۾ به جام  واڌارو پئي آيو  جنهن جو فائدو هندستان جي حڪومت پئي وٺڻ چاهيون. وري تنهن ڏنهن ۾ ٽائيپرائيٽر به هڪ وڏو ذنوُن کڻي آيو. (ڀلي اڄ جي ڏنهن به اها ڳاله ڪيري نه عجب لڳي). جيستائين ڇاپائي جي ڳاله ڪجي ته ڇو نه ان تڪنيڪ جو ايجاد يورپ ۾ ٿئي هئي  سي اها هندستان جي براهمڻي لپين ۾ تن ڏنهن ۾ ايتري ڪارائيتي ڪون هئي جيتري رومن ۾ . هڪ لڱي ڏسجي ته رومن ۽ برامڻي لپيءَ ۾ هڪ بنيادي فرڪ ٿئي ٿو، سو آهي اڌ ، ٻٽن اکنر ۽ ماترائون جو . جيتوڻيڪ تن ڏنهن ۾  هندي  ديوناگري  لپيءَ ۾ راشٽرڀاشا جي جنگه پئي وڙهي پر ان جي باوجود ڪن جو وچار هو ته هندي جي لپي کي ديوناگري مان فيرائي رومن ڪئي وڃي جيئن ڇاپائي ۾ ايندڙ ايجاتيون جو پورو فائدو پڻ ملي سگھي. ان رومن لابي پنهنجي ان رايه جي بِدُر ۾ تورڪي ۽ ڀاشا انڊوڀيشيا جو پئي مثال ڏنو جن پنهنجو لپيون رومن ۾ اڳي ئي مٽيون هئيون، ان تي جام بهس هلا پر  پر نيٺ جيت ديوناگري جي حمائتن جي ٿي جيتوڻيڪ لپي ۾ ڪي فير بدل ضرور ڪيا پئي  مثلن ٻن نمونن جي ا ۽ ڻ  جي رد ڪري هڪڙهي نموني جو ا ۽ ڻ قبول ڪيا ويا. ان کان سواءِ جيڪي به سجھاءُ ان ڪميشن ڏني سي گھڻو تڻو کارج ڪيا ويا . ڪل ملائي ديوناگري لپي جي جنهن ليئوٽ  تي 1965 ۾  پڪ بيٺن اهي ڪجه هن ريت هو ..........

حڪومت جيتوڻيڪ ان ليئوٽ کي دفتري ليئوٽ ڪرار  ڏنو پر ان جي باوجود  ديوناگري جي مختليف ليئائوٽ جو مسئلو ڪين نِبرو. ڪن جو مڃڻ هو ته ان موجب سڄي هت جي ڀيٽ ۾  کٻي هٿ تي زور وڌيڪ ٿو پئي جنهن سان ٽائيپرائيٽر جي مارفت لکڻ ۾ جام تڪليف ٿئي ٿي. جيتوڻيڪ ريڊنگٽن کي  دفتري طور  ٽائيپرائيٽر جو ٺيڪو ڏنو ويو  هو جنهن مٿي پيش ڪيل ليئائوٽ موجب ٽائيپرائيٽر تيار ڪيا  پر ان جي باوجود  گودريز ۽ هندستان ٺائيپرائيٽرز جيڙهيون ڪمپنيون پنهنجا پنهنجا ليئائوٽ موجب  ٽائيپرائيٽر بزار ۾  اندا جيڪي وِڪيا  به جام . ان سبب 1965 تائي ديوناگري جا 18 جدا جدا ٺائيپرائيٽر جا نمونا پيش ٿي چڪا ها.

جڏهن ڪمپيوٽر وجود ۾ آيا تڏهن به ساڳيا مسئلا پئي پيش آيا. مثلن هيڪلو ليئوٽ نه  هجڻ. ڪمپيوٽرن ۾ وري ٻئي به مشڪل هئي .  ٽائيپرائيٽر جيتوڻيڪ هڪ مشيني اوزار هو پر ڪمپيوٽن ڳڻپ ڪندڙ اوزار. جيتوڻيڪ ڪمپيوٽرن ۾ ڏيهي ٻولي ۾ لکڻ جو چاه 60 جي ڏهاڪي کان هئي پر ڪمپيوٽرن ۾  اکرن جي ڳڻپ ڪندڙ  جي ڪوڊڱ ڪجه ان ريت هئي جي هندستان جي ٻوليون نه پئي لکي  سگھيون. دراصل ڪمپيوٽر اوله جي ملڪن جي ايجاد هئڻ سبب جيڪا ڪوڊگ پئي استعمال  ڪئي پئي وئي سان برامڻي لپي  (جن مان گھڻو تڻو هندستان جو لپيون ايجات پئي ٿيون آهن ) جي خصوستيون جو ڌيان ڪون پئي لکجڻ ۾ آيون . ان جو هڪ وڏو سبب اهو هو  ته جتي هڪ پاسي رومن ۾  هڪ پُٺيان ٻيو اکر ڳنڊڻ سان لفظ ٺهي ٿا وڃن ،  اتي هندستان جي ٻوليون ۾  ايئن ناهي.وري رومن ۾ جيئن لکجي ٿي ، ڪمپيوٽرن جي اسڪرين ۾ اهي اکر ساڳي ريت پيش ٿا اچن پر انڊڪ ليپيون ۾ ساڳي ڳاله ناهي.  هت لپي جو ڪجه خصوستيو آهي جيڪي دنيا جي ڪنهن به لپي ۾ ناهن (مطلب ڏکڻ ايشيا کان ٻاهر) . گھٽ ۾ گھٽ رومن ۾  ته بلڪل ناهن. وقت سان جيتوڻيڪ ان  ڪوڊڱ ۾ فيرو آيو پر ان جي باوجود مسئلا ته پنهنجي جاءِ تي ئي رهيا.

هندستان ۾ صحيح ريت  ۾  برامڻي لپيون جو ڪمپيوٽرن ۾ لکڻ  جي نسبت ِ جاکڙو 1986 کان شروع ٿيو جڏهن هندستان حڪومت جي سنچار جي سنسٿا ڊپارميٽ آف ٽيليڪميونيڪيشن ( ڊي.  او. ٽي.) ۽ هندستان  جي وڏي ۾ وڏي انجرنيئرڱ  جي سنسٿا آئي آئي ٽي جي ڪانپور ساکا پاران  انسڪرپٽ ڪي پورڊ تي پڪ بيٺي. اها به پڪ بيٺي ته اهو ساڳيون ڪيبورڊ ئي نه رڳو  ديوناگريءَ جو پر جدا جدا ٻوليون جن جو لپيون  تن  لائي به ساڳيو ليئائوٽ دفتري ليئائوٽ  ٿيندو. ديوناگريءَ لاءِ اهي ليئوٽ ڪجه هن ريت هو.

ساڻ ساڻ هندوستان جي مرڪزي  حڪومت جي هڪ سنسٿا “ سي ڊيڪ”  يعني سينٽر فار ايڊوانس ڪمپيوٽيگ کي هندستان جي مختليف ٻولي لاءَ  ڪم ڪرڻ لاءِ آڇ ڪئي وئي  جيئن هندستان جي مختليف  ٻوليون به (سنڌي سوڌي)   ڪمپيوٽرن جي مدد سان  لکجي سگهن. جيتوڻيڪ سي ديڪ جو وجود هندستان ۾ سُپر ڪمپيوٽرن  جي نسبت هو  پر ان جي باوجود ان کي هي ڪم سوئوپو پيو هو جنهن سان حڪومت جي ان ڪم ساڱي سنجدگي ٿي پئي ڏيکاري. ان ڪم ساڱي سي ڊيڪ  جي اڳيان ڪي اهم وچوڙ  آيا مثلن هندستان جو لڳ ڀڳ هر ڪا لپي براهمڻي لپيءَ سان واٽ ٿي رکي جيتوڻيڪ ان روپ هيئر تمام گھڻو فريل آهي. نه رڳو هندستان پر پوري ڏکڻ ايشيا جي لپيون جو ايجاد برامڻي  لپيون مان ٿيل آهي. ٻئي ڳاله جيڪا ان سنسٿا جي اڳيان آئي سا اها هئي ته جيڪا ڪمپيوٽرن ۾ تنهن مهل ڪوڊڱ استعمال ٿي رهي هئ  مثلن  ايڪسي  (ACII) سان  هندستان جو ٻوليون لکڻ ممڪن ناهي. وري ڇو ته ڪنهن به ڪوڊڱ جو سڌو سهون  واستو ڪمپيوٽر جي هارڊوير سان آهي سو جيڪر ڪمپيوٽر جي ڪوڊڱ مٽائي وڃي جيئن ته تنهن مهل جي ڪوڊڱ هندستان جي لپيون لاءَ ڪرائيتي ڪون  هئي سو ان ڪمپيوٽر جو ڪنهن هد تائي هارڊويئر به ڳنڍڻو پوندو جيڪو ان ڪوڊڱ کي سمجھي سگھي. ان ڪم کي اڳتي وڌائيدي جٿي سي ڊيڪ هڪ ڪوڊڱ ايجاد ڪئي اتي ٻئي پاسي هڪ هارڊويئر جو به ايجاد ڪيو جيڪو اها ڪوڊڱ سمجھي سگھي. ان ڪوڊڱ کي اِڪسي   (ISCII)  ڪوٺيو ويو ۽ ان ساڻ  لازمي هارڊپويئر کي جيسٽ   (GIST). ان ڪارڊ کي تنهن مهل جي نڄي ڪمپيوٽرن جي پي سي آئي سلاٽ  ۾ ٿائينڪو  ڪيو ويندو هو . سي ڊيڪ جي اها هڪ وڏي قاميابي سابت ٿي. ڇو ته تنهن مهل ماڪروسافٽ وارن به اها ڪاميابي ڪون ماڻي هئي . ان جي وجود ۾  اچن بعد ڪنهن به سافوير ۾ هندستان جون ڏيهي ٻوليءَ جو استمعال ممڪن ٿي سگھو. پر ڇو ته ماڪروسافت جو تنهن مهل اڙهي ڪوڊڱ جو ساٿ ڪين ڏنو سو  سي ديڪ ماڪروسافٽ ورڊ جي جاءِ تي پنهنجا سافٽويئر پڻ  اجاد ڪيا جيڪي جنهن جي مدد سان هندستان جون ڏيهي ٻوليون لکي پڙهي سگجھڻ لڳيون. جيتوڻيڪ ان سافٽيور جي مارفت ڏهن اهم بوليون مثلن ديوناگري، گرمکي، گجراتي، بنگلا، اُڙيا، تمل ، تيلڳو ، مليالم، ڪننڊ  وغيراه ٻولين کي ئي مدد ملي پر ان جي باوجود اها پنهنجي پاڻي ۾ به ڪا گھٽ ڳاله نه هئي، جيتوڻيڪ ڪن ٻوليون کي ان کان پري رهڻو پيو سو هئي  سنڌي (عربي لپي)، ڪشميري (فارسي لپي) يا وري اردو. ان کان سواءِ هندستان جي اتي اوڀر جي صوبن جي ٻوليون ڏانهن به ان سافٽويئر ڪو قريشمو ڪون ڏکاري سگھو.

جيتوڻيڪ ان سافٽوير ڏهي ٻوليءَ جو مسئلو ڪنهن  هد تائين نبريو  پر انٽرنيٽ ۾ ڏهي ٻولي جو استمعال تيستائن به هڪ وڏو مسئلو هو.  وري ڌار هارڊوير سبب رڳو اهي ڏيهي ٻوليون ڏانهن چڪيا جنهن کي ڏهي ٻوليون ۾ لکڻ جي ضرورت وڌيڪ هئي باڪي جواجي  انسانن لاءِ ته انگريزي ئي ڪافي هئي. وري ڌار هارڊوير  سڀن جي وس ۾ به ڪين هو.

1990 جي داري ڪمپيوٽرن جي نسبت تڏهن وڏو زنون تڏهن آيو  جڏهن يونيڪوڊ جو ايجاد ٿيو. جيتوڻيڪ انڊڪ ليپيون يعني برامڻي لپيون جو ڪمپيوٽرن تائين جو سفر سي ڊيڪ لاءَ هڪ اهم ڪاميابي هئي پر يونيڪود جي اجاد بعد دنيا جو مختليف ٻوليون لاءَ هڪ وڏي رايه ڄڻ کلي وئي جنهن لاءَ ڪو به ڌار سافٽوير يا هارڊوير  جي ضرورت ڪين هئي. يونيڪوڊ جي اِجاد بعد دنيا جي لڳ ڀڳ هر ٻوليون ڪمپيوٽر توڙي انٽرنيٽ ۾ لکجڻ ليون . اها ئي نه پر اڙهيون به لپيون جون ڪوڊڱ  ٿيئڻ لڳيون جنهن جي ڪڏهن به اميد به نه پئي ڪئي  پڃي، مثلن مئن جي دڙي جي لپي  يا واڻڪي(جنهن جو ڪم ڪن مهنن ۾ نبرڻو آهي. يونيڪوڊ جي اِجاد بعد هندستان ۾ دفتري طور اهي يونيڪوڊ فنٽ لاجمي ڪيا ويا آهن. سي ڊيڪ به اڙها سافٽوير توڙي اوجار سيجاد ڪيا آهن جيڪي رڳو يونيڪوڊ فنٽ تي ئي ڪم ڪن. نه رڳو هندي پر هندستان جي سنويڌان جون  سنڌي سوڌي 22 ٻوليون ۾  سافٽوير تيار ڪيا ويا آهن . جن ٻوليون ۾ سنڌي واڱر هڪ کان وڌيڪ لپيون آهن تن لائي جدا جدا لپين ۾ اهي سافٽوير موجود آهن جيڪر سهلائيءَ سان ڊائونلوڊ ٿا ڪري سگھجن.هندستان ۾ اِهي سافٽوير گھر ويٺي مفت موليا ويندا آهن.   سنڌي لاءَ سي ڊيڪ جيڪي مکتليف اوجار ايجاد ڪيا آهن سي ڪجه هن ريت آهن......

1.       سنڌيءَ ۾ فائيفاڪس برائوجر  (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_webbrowser_5.html)

2.       سنڌي ۾ اوپن آفيس جا سافٽوير (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_bhartioo_4.html  )

3.       سنڌي يونيڪوڊ فنٽ ۽ ڪي بورڊ ليئوٽ (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_UnicodeKbdDrv_3.html)

4.       اي ميل جو سافٽوير (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_emailclient_6.html)

5.       سنڌي ۾ ڊي ٽي پي جي ساڱي سافٽويرن (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_scribus_9.html)

6.       سنڌي لاءِ موضوعن جي انتظام سريستو  (http://ildc.in/Sindhip/download/html/sindhi_ecko_10.html)

جيستائين يونيڪوڊ جي ڳاه آهي جيتوڻيڪ ان جي وجود ۾ اچڻ بعد انٽرنيٽ ۾ اڻ رومن ٻوليون لکڻ جو رواج جام وڌيو آهي ساڻ سڻ ڪي اهم مسئلا  به آهن . ڪن ٻوليون جنهن کي پنهنجو ليپن ناهي مثلن سنڌي يا اردو تن کي اهو مانُ ڪين مليو آهي جيڪو  خصوصي ليپي واري ٻوليون کي مليو آهي . مثلن جيتوڻيڪ سنڌي (اربي لپي) کي عربي لپي جي هڪ حصو ڪري مڃيو ويو آهي پر عربي ٻوليءَ جيڙهو مانُ ڪين مليو آهي . ساڳيو ئي وچار اردو وارن جو به آهي . ڇو ته سنڌي  لاءَ اڙها جام اکر آهن جيڪي ڏسڻ ۾ ته عربي جيڙها ٿيندا آهن پر عربي ٻولي جا اکر ناهي. ان سان ٿئي  اهو ٿو ته جڏهن اربي لپي جي ڳاله اچي ٿي ته ان سنڌي اکرن کي مول نٿو ملي. پر جتي اڙهيون ٻوليون جنهن جو مول عربي اکرن سان ئي مختليف ٻوليون لکجن ٿيون تن لاءِ ڪا به  تڪليف پيش نٿي اچي. مثلن فيسبوڪ ۾ عربي توڙي  مول اربي لپي ۾ لکندڙ ٻوليون لاءِ ته ڪا به تڪليف نٿي ٿئي پر سنڌي لاءِ جام  تڪليف ٿئي ٿئي. بنٽ صحيح ريت پيش نه ايندا آهن. دراصل اهو سڀ ان لاءِ پيو ٿئي ته يونيڪوڊ  جو پورو  ذور لپيون ڏنهن رهيو آهي نه ڪي ٻوليون ڏانهن. اهي مسئلا تيستائين رهندا جيستائين يونيڪوڊ ۾ ٻوليون کي مول ڪين ملندو  يا  وري سنڌي جيڙهيون ٻوليون پنهنجو ڪي خصوسي لپيون ايجاد ڪنديون جيئن گجراتين ڪيو. 

ان حقيقت کي ڌيان ۾ رکيندي  گھٽ ۾ گھٽ برامڻي لپيون ۾ سي ڊيڪ هڪ فير بدل ڪرڻ جي شفارش  ڪئي آهي . ويجھڙائيءَ ۾ سي ديڪ حڪومت  اڳيان هڪ مسودو رڳو آهي جنهن سان ساڳي لپي ۾ لکندڙ ٻوليون جو به ڌار ليئائوٽ تيار ڪيو آهي . مثلن سنڌي، ڪشميري، هندي، مراٽي، ڪونڪڻي يا نيپالي لاءَ ڌار ڪيبوڊ جا ليئائوٽ  تيار ڪياويا  آهن. سو هينئر سنڌي جي ڪيبوڊ ۾  رڳو  اهي اکر هوندا جيڪي رڳو سنڌي ائوٽويٽا جا حصا آهن . اهي ئي نه پر نڄ سنڌي اکر  جيئن ڏ،ڳ،ڄ ۽ ٻ (द॒, ग॒,ज, ब) لائي ڌار ليڪ نه ڏيئڻي پوندي پر ان لاءِ خصوسي ڪيبوڙ ۾ ڌار بٽڻ ئي هوندو. وري اهي بٽڻ ڪشميري، ڪونڪڻي وعيراه جي ليئائوٽ به نه هوندا. اهي سڀ بنا ڪنهن ليئائوٽ جي وڏي مٽ سٽ يا  فير بدل کان سوائي ڪيا ويا آهن .  سنڌين جو نئون ليئائوٽ پيش ڪجي ٿو

 

جيستائين ڳاله ڪجي سنڌي ٻوليءَ جو مرڪز ڪوٺائيندڙ سنڌ جي ته هت گھڻو تڻو ڪمُ حڪومت پاران نه پر هيڪلي صخس پارا ٿيو آهي. سائين عبدل ماجيد بُگري دنيا ڀر جي سنڌين پاران کيڻ لهڻي جنهن سنڌي (رڳو عربي لپي ۾ ) تمام سٺو ڪم ڪري ڏيکارو آهي. سندس پارا ڪيبورڊ جو سافٽويئر، فنٽ وغيراه تيار ڪيا ويا آهن. اهو ئي نه پر ليئوٽ به انگريزي ڪيبورڊ جي نموني تهت آهي جيئن ان ليئائوٽ کي سکڻ ۾ به ڪا گھڻي تڪليف نٿي ٿئي ٿي. شري بُگري کان سوائي سنڌي لينگويز آٿارٽي هيدرآباد ، سنڌ جو به وڏو يوڳدان رهيو آهي سنڌ ۾ سنڌي ڪمپيوتيگ جي نسبت. شري ماگري جو ياگدان ڪڏهن به وساري نٿو سگھي. بسقسمتيءَ سان سنڌ ۾ ان کان وڌيڪ ڪم ڪين ٿيو آهي مثلن جدا جدا سنڌي   سافٽويئر تيار ڪرڻ  جيئن هندستان جي سرڪار پاران ڪيو  ويو آهي. 

جيتوڻيڪ هند توڙي سنڌ ۾ سنڌي لکڻ جي نسبت جام ڪم ٿيو آهي پر ان جي باوجود ڪن اهم مسئلن بابت اسانجو ڌيان ڪين ويو آهن. عام طور سان  جڏهن به سنڌي ڪمپيوٽيگ جي ڳاله ايندي آهي ته اسانجو ڌيان رڳو  ڪمپيوٽر تي سنڌي لکڻ تائين ئي مهدود رهندو آهي. پر جڏهن ڪو  ڪمپيوٽر ۾  سنڌي ٿو لکڻ ويهي ته کيس ٻيا به گھڻا ئي اوزارن جي صرورت ٿي پوي مثلن اسپيل چيڪر، گرامر چيڪر يا لغت. جيتوڻيڪ آنلائين لڳتيو آهن پر ان جي باوجود ان جو ڪو گھڻو فائيدو نٿي پوي ڇا ڪان ته ان لاءَ انترنيٽ جي ضرورت ٿي پوي وري  ان لاءَ ڌار ويب سائيٽ  ڏانهن وڃڻو ٿو پوي. هيئر اهي لڳتيو (جيڪي رڳو عربي لپي لاءِ ئي آهن ) سي ڪجه  هن ريت آهن

1.         لوهاڻا سنڌي انگريزي لغت
2.  ڊجيٽل ڊڪشنري آف سائوت اِنڊيا (http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/mewaram/


3. سينٽر فار ريسيچ فار اردو پياسيسڳ (http://www.crulp.org)

ڪن سببن هينئر جيترو وهنوارُ ماڪروساڦ آفيس جو ٿئي ٿو تن کان تمام گھڻو سماجڪ تانيباني جي سائيٽيون جو ٿئي ٿو. پر جڏهن ته انگريزي  ۾ ڪجه لکڻ مهل اسپيس چيڪر هجن ٿا اتي سنڌي جيڙهي ٻوليءَ لاءِ ڪا به اڙهي مدد ميسر نه هوندي آهي.جيتوڻيڪ ڪن هندستان جي ٻوليون ۾ اها سهوليت آهي پر سنڌي ان ڏس کان اڄ به تمام پوئيتي آهي. نه سنڌ ۾ ايڙهو ڪو ڪم ٿيو آهي نه هند ۾ .

هندستان ۾ سنڌي  ڪمپيوتيڪ جي نسبت وڏو مسئلو لپيءَ جو آهي. ڇو ته اسين سنڌي لپي جي نالي تي هڪ ناهيون سو ان جو اصر ٻوليءَ جي واڌاري تي جام ٿو پوي. هڪ لڱي ڏسجي ته هندستان ۾ عربي  توڙي فارسي ٻوليون ۾ سگھ ڪنهن ڪدر گھٽ رهي آهي . ڪشميري ٻوليءَ جي  ته سگھ پنهنجي صوبي ۾ ئي گھٽ  آهي. اتي دفتري ٻُلي اردو رهي آهي. وري پوري هندستان ۾ اردو جي اها سگھ ڪين رهي آهي جيڪا ورهاڱي کان اڳ هئي.   هت  ته مسلمان به هندي جو جام استمعال ڪن. رهي ڳاله ته سنڌي (عربي لپي) جي ته اها هندستان ۾  تمام ٿوڙڻ  سنڌين تائن ئي مهدود ٿي رهجي وئي آهي.  سنڌي ۾ ديوناگري هڪ قاميابي لپي ٿي اڀري آهي جيتوڻيڪ ان ڳاله کي هند ۾ سنڌي ليکڪ مڃڻ نه چاهندا آهن. وري هندستام ۾ سگھ واريون لپيون گھڻي تڻو برامڻي لپين مان ئي ايجاد ٿيل آهن سو ان ليپيون جو وڪاس به جام پيو ٿئي. حڪومت ان ٻوليون جي پاڻ ۾ ڏي وٽ سهولي ڪرڻ لاءِ ساڳيو ليئائوٽ مڪرر ڪيو آهي. هڪ ٻي لپي ءِ ۾ فير بدل ڪرڻ لاءِ جام اوجار  اجاد ڪرايا آهن، بدقسمريءَ سان ڇو ته سنڌين جو ليکڪن جو تبعڪو عربي ڏانهن مايل هجن سبب  گھٽ ۾ گھٽ ان جو فائدو ڪين پئي ورتو آهي. اهو سڀ ان جي باوجود جي ديوناگري لپي مارفت  گھٽ ۾ گھٽ هر هندوستان ۾ رهندڙ لائين پڄي ٿو سگھي. 

هڪ لڱي ڏسجي ته سنڌي هيڪلو قوم ناهي جنهن به لپيءَ جو ڳوڙ آهي. سنڌي کان سواءَ سنٿالي، ڪونڪڻي، ڪشميري ۽ منيپوري ۾ به مسئلا آهن. جيڪر ڪشميري جي ڳاله ڪجي ته هيئر ڪشمير مان لڏي آيل پنڊتن جا ٻارءَ فارسي لپي ڪين پڙهن. سندس چاه هيئنر ديوناگري ڏانهن آهي. جيتوڻيڪ ڪجه سالن اڳ ڪن سنڌين واڱر  رومن ڏانهن به جھڪيا پر پوءِ نيٺ کين  ديوناگري ڏانهن موٺي اچڻو پيو ڇاڪاڻ ته رومن ۾ هندستان جي لپيون خصيوتون  ذجب ڪرڻ جي سگھ ناهي. جيتوڻيڪ پنڊتن جو لڏپڻ کي مس جيڙها به ڏهاڪي ٿيا آهن پر ان جي باوجود  سندن کي اها سچائي کي قبول ڪندي  (سنڌين جي اڀتر)  ٻنهن لپيون ۾ مٽ سٽ ڪرڻ لاءِ سافتويئر  تي ڪم ڪرڻ شرور ڪري ڏنو آهي جيئن سندس نئين ٽهي پنهنجي مادري وطن سان ڳنڊجي رهي سگھي. اهو ئي نه هيئر ته هندي اردو يا وري منجابي (گرمکي) ۽ اردو لاءِ به ساگٽويئر تيار آهن جيئن اهي قوم  هڪ ٻئي ساڻ رابطو ڪايم رکي سگھن. سنڌي ٻوليءَ جي نسبت وڏي بدقسمتي اها رهي آهي جي ديوناگريءَ کي هميشاه ئي هڪ ناجائاش لپي ڪري ليکيو  ويندو آهي. اهو سب ان جي باوجود جي جيڪا عربي سنڌي سيکاري ويندي آهي سان به ديوناگري تي آڌارت هوندي آهي. مثلن ڪ ۽ ق ۾ فرڪ ڪين ڪيو ويندو آهي، وري ض، ذ،ز ۽ ض به ساڳيا اکر  ڪري ليکيا ويندا آهن. ان ڳاله جو شاهد انڊين انسٽييوٽ آف سنڌيلاجي جا سنڌي سيکارڻ جا ٻاراڻا ڪتاب آهن. عربي لپي جي همايتن ان ڳاله تي چڱو  ذور ڏندا آهن ته  عربي لپي هند جي سنڌين کي پنهنجي مادري وطن سان واٽ رکڻ ۾ مدد ڪندي پر جيڪر 70 جي ڏهاڪي بعد جي سنڌ جي سنڌي ٻوليءَ ڏانهن ڌيان ڏجي ته اها ڳاله چٽي ريت سابت ٿيندي  سنڌ جي سنڌي هينئر  هند ۾ رهندڙ سنڌي جي سمجھ  کان پري ٿي چڪي آهي. ان جو سبب اهو  ناهي ته ان ۾  نڄ سنڌي لفظ جام آهن پر ان لاءِ ته ان تي اردو مارفت عربي فارسي لفظ تمام گھڻا ٿا استمعال ٿين ٿا.  

ان ڳاله ۾ ڪو به شڪ ناهي ته اتي هندستان ۾ قومن  مان هڪ کان وڌيڪ درم ۾ ونڊيل  قومن ۾ سنڌي جي حالت ڪنهن ڪدر ڌار  آهي. هڪ لڱي ڏسجي ته هندي يا  اردو پنهنجي ماڻ به وڏيون ٻوليون آهي. سندن کي  هڪ ٻي کي ايتري ڪا گھڻي ضرورت محسوس نه ٿيندي آهي. پنجابين جي جيڪر ڳاله ڪجي ته پنجابي ٻولي جو استعمال  رڳو سکءَ ئي ڪن. هندو هندي ڏانهن ۽ مسلمان اردو ڏانهن مائل آهن. هندستان ۾ به جيڪر هندو پنجابي ٻولي به  پڙهن سي مجبور ٿي ٿا  پڙهن ڇا ڪاڻ ته هندستان جي پنجاب ۾ پنجابي دفتري ٻولي آهي. نه پڙهن ته نڪصان ۾ رهن . جيتوڻيڪ ڪشميري کي پنهنجو صوبو آهي ته هو پڙهن اردو ۾ . وري ورهاڱي بعد ڪشمير جون حالتيون ايڙهيون رهيون آهن جي ڪشمري ٻولي جو واڌارو ممڪن ناهي. جيستائين ڳاله آهي سنڌي جي ته هند ۾ سنڌي لاءِ مسئلا ڪنهن ڪدر عجيب جيڙها آهن. ديوناگري اکرن سان لڳ ڀڳ هر ڪو سنڌي واقيف آهي (ڀلي اهي سنڌي ڪچڇ ۽ جيسمير جا مسلمانن ڇو نه هجن)پر عربي لپي جو پرپپاگينڊا ئي ڪجه ان ريت هيون جي ديوناگري هڪ سٺي لپي هجڻ جي باوجود  پکتي ڪين ٿي سگھي. اها ڳاله 80 جي ڏهاڪي کان ئي پڌري ٿي پئي هئي ته سنڌي ۾ جيڪي  لکندڙ  اهي ئي  پڙهندڙ، ۽ جيئن جيئن ليکڪ لاڏاڻو ڪري ويا تيئن تيئن سنڌي جا پڙهندڙ به گھٽندا ويا. پر هيئر حالترون مٽجن پيو. هيئر جيڪي به سنڌي ، سنڌي اڪاڊميون جي اهدي ۾ آهن تن جو ديوناگري ڏانهن ن وهنوار  ۾ جام فرڪ آهي، سو اها اميد ٿي ڪجي ته سايد سنڌي لاءِ شال  سُٺا ڏنهن موٽي اچن جيتوڻيڪ سندن ۾ هندي توڙي انگريزي جو واهيپو  ڏکائنڊڙ آهي.

هندستان ۾ اسين سنڌي ٻين مختليف ٻوليون کان ڌار ٿي نٿا رهي سگھئون. هندستان ۾ اردو جي مجبوري ٿي تي سگھي لپي جي نسبت  پر اسين سنڌين لاءِ ايڙهي ڪا به مجبوري ناهي. هندستان ۾ اهو تمام ضروري آهي ته اسين ان سچائي کي قبول ڪيون. اسان ڪنهن ڪدر خشقسمت آهيون جي سنڌي 22 ٻوليون جي فهرست ۾ هجڻ سبب حڪومت سنڌي جي واڌاري لاءِ ڪنهن هد تائين مذبور آهي پر ساڻ ساڻ اها به هڪ سچائي آهي جي اسين اهي فائيدا ڪين هٿ ڪري سگھيا آهيون جيڪي هندي، بنگالي يا گجراتي هٿ ڪيا آهن . ان جو وڏو سبب سنڌين جي بوليءَ ڏانهن لاپرواهي آهي.سي ڊيڪ  اڻ سنڌي  ٻوليون ۾ جام ڪم ڪيو آهي جيئن لغتين جوڙائڻ، هڪ ٻئي ٻوليءَ ۾ الٿو ڪرڻ جا اوجار ميسر ڪرڻ وغراه  پر ان جي پنهنجي لاپرواهي اسان کي ماٺ رهڻ لاءِ جڻ مجبور ڪيو آهي.

دنيا جون ٻه وڏيون سافٽويئر ڪمپنيون مثلن گوگول يا ماڪريسافٽ موجب هندستان ۾  ڏيهي ٻوليون جو مستقبل تمام گھڻو روشن آهي. هت  عام  انسان ۾ پنهنجي ٻوليءَ ڏانهن تمام گھڻي چاه ٿا رکن . اهو ئي نه پر 87 سيڪڙو پنهنجي ٻوليءَ ۾ ئي ڪم ڪرڻ جو حامي آهي . اهو سبب آهي سندن ديهي ٻوليون جي نسبت جام پيسو به سيڙاهيو آهي پرايئن سنڌي ٻوليءَ لاءِ نٿو ٿئيه . ان جو سبب سنڌي پاڻ آهن . جيستائين اسين پنهنجي لڙائي پاڻ ڪين لڙنداسين اسان لاءِ ڪو به اڳتي ڪين وڌندو. اهو فيسلو اسان کي هيئر ڪرڻي آهي اسين هڪ سٺو معڪو هٿ ڪرڻ ٿا چاهيون يا پنهنجي چاه سان پنهنجي ٻولي مرندي ٿا ڏسڻ چاهيون. سنڌي لاءِ جيترو به ڪم ٿيو آهي سو  سرڪار  پارا ٿيو آهي ۽ ايندڙ ڏنهن ۾  اهو ممڪن آهي ته اسين هاٿيئون ٻين ٻوليون جي ڀيٽ ۾ پوئيدي ٿيندا وڃئون.

سنڌين جي خاص ڪري هندستان ۾ انٽرنيٽ کي يا ڊجٽلاجيشن کي ڪو خاص مانُ ڪين ڏنو آهي. اهو ٿي ٿو سگھي ته سنڌي ٻولي ٿوڙي ادب ۾  نئين ٽهي جي حصيداري تمام گھٽ آهي. جيڪر اسين ڪي وڏا ڪدم نه کياسين ته سايد نه رڳو انٽرنيٽ ۾ ٻوليءَ جي لڙائيءَ پوئيتي ٿي وينداسين پر ٻوليءِ کان به هٿ ڌوئي ويهنداسين.

ٻوليءَ جي نالي تي خاص ڪري سنڌي ڪمپيوٽرائيجش جي کيتر ۾ هند ۽ سنڌ ۾ ايڪو ناڪي. سنڌ ۾  سنڌي  ٻولي ڪيڙي رايه ڏانهن وڌندي سو  هند جي هندن جي وس ۾ ناهي پر ان جي باوجود ڪوششيون ٿيئڻو کپن  سنڌي ڪمپيوٽنگ جي نسبت نه ته سنڌي ٻولي به هندي  خواه اردو جي رايه ڏانهن وڌندي  .