واڻيڪي هڪ وسري ويل سنڌي لپي

سنڌ جي اصلوڪي برامڻي ڪرت لپي جي ڳوله گھڻو تڻو واڻيڪي توڙي خودابادي تائين اچي نبرندي آهي . جيتوڻيڪ ال برني عربن جي ڪاهي کان اڳ ٽن ليپيو مثلن هندوي مالواڙي ۽ ارڌناگري جو ذڪر ڪيو هو پر سنڌ ۾ لپيون جا پکتا ثبوت ڪون لڌا ويا آهن ته آخر آهي لپيون جو برامڻو سان ڪيئن ۽ ڪنهن ريت فيرو آيو. ان جو هڪ وڏو سبب اڳوٽين لپين جو اتهاسڪ ثبوت نه ملڻ ئي آهي . ع1958 ۾ ڪراچي کان 40 ڪوه پري ڀنڀور جي کدائيءَ مان جيتوڻيڪ ڪي اڳوڻي لپي جا ثبوت ضرور مليا آهن پر اهي ثبوت توڙي نمونا ايترا ته ٿوڙي تعداد ۾ هٿ آيا آهن جي ان جي مدد سان لپي جي پکتي ڄاڻ نٿي ملي. سنڌ ۾ برامڻي لپي جو ڪو به نشان نه هجن جا وڏو سبب ٿي ٿا سگھن . هڪ نه مهاراجا ڏاهر سين جي شهادت کان پوءِ سنڌ ۾ ساڌو ٿوڙي ريشيون جو ڪتل ڪيو ويو هو. اتهاس غواه آهي ته اهو رڳو هڪ اڌ جو نه پر پوري ساڌو سماج جو ڪتل ٿيو هو. ان ڪتلن جو ڌڪ ايترو ته زبردست هو جي سنڌ مان سمورو ساڌو سماج جو سفايو ٿي پيو. جڏهن تعليم ڏيندڙ ، تعليم جي رهنومائي ڪندڙ ساڌو توڙي رشين جو وجود ئي نه رهندو ته لپي ڪٿئون پنهنجو وجود ڪايم رکي سگھنديون ؟؟؟لپيءَ جي نسبت سنڌ ۾ اتهاس ٻن ڀاڱن ۾ ورائي سگھجي ٿو. هڪڙو عربن جي ڪاهي کان اڳ ۽ ٻيو ان ڪاهي کان پوءِ. عام طور سان اهو ڏٺو ويو آهي ته هندستان جون ٻيون اڻ سنڌي لپيون جو برامڻي کان فير گھار نا نمونا ايتهاسڪ ثبوت جي ساڻ موجود آهن ۽ قاميابي سان پيش ڪجن ٿا پر سنڌ ايڙهي خوشقسمت ناهي رهي. ان جا ڪي اهم سبب به آهن مثلن

1.  عربن جي ڪاهي مهل يا ان کان ٿوڙو وقط پوءِ سنڌ ۾ رشيون جو وڏي پيماني ۾ ڪتل ٿيئڻ. جڏهن مڙهيل گھڙهيل رشي مني نه رهندا ته گيان جو رواج توڙي ٻوليون لپيون جو نڪسان ٿيئن لاذمي آهي ۽ ايئن ئي ٿيو


2. عربن جي ڪاهي بعد سموري هندو ثقافت جو وجود مٺائڻ جي پوري ڪوشش ڪئي وئي


3. ڪشمير ، پنجاب ، ڏکڻ ڪشمير (جمعو) ۾ جٿي جٿي هندو وري حڪومت هت ڪئي اهي هندو لپي جو واهيپو وري کان وڌو ويو پر سنڌ ۾ ايئن ڪين ٿيو. هت جيڪي هندو به اسلام قبولڻ بعد حڪومت هٿ ڪئي تن ڪڏهن به سنڌي ٻوليءَ کي تائين ڪين همتايو، لپي جي ڳاله ته ڏاڍي پري ٿي.


4. سنڌي هندن ۾ پنهنجي ايتهاسڪ ثقافت جي بچائڻ جي دلچسپي نه جي برابر رهي آهي


5. سنڌي مسلمانن ايئن ته موئن جي دڙي تي فڪر ڪن پر عربن جي ڪاهي کان اڳ واري ثقافت کي سانڊي رکڻ ۾ هو به دلچسپي تمام گھٽ ئي وٺندا آهن.

ڀاشا جي عالمن ۾ هاڻي هيڪلو رايه آهي ته نه رڳو ننڊي کنڊ جون پر سموري ڏکڻ ايشيا جي لپيون جي ماءُ برامڻي لپي آهي. جدا جدا ليپن انهن برامڻي لپي ءَ جي فير گھار مان ئي نڪتيون آهن. سنڌ ۾ لپيون جي واٽ انهن ڀاشا جي ماهرن موجب ڪجه هن ريت آهي

برامڻي کان سنڌي واڻڪي جي راه 

ع1958 ۾ ڪراچي کان 40 ڪوه پري ڀبڀور مان جيڪي لپي جا نمونا نڌا ويا تن سان ان ڳاله جي ته پڌرائي ٿئي ٿي ته سنڌ ۾ به برامڻي لپي لکي ويندي هئي پر ان مثال ڳڻپ ۾ ايترا ته ٿوڙا آهن جي لپي بابت پوري ڄاڻ ڪون ٿي ملي. اسان کي اڄ به ان ڳاله جي پڪ ناهي ته سنڌ ۾ برامڻي لپي ديوناگري واري واٽ ورتي يا ڪشمير جي شاردا واري. ان جو مطلب اهو نڪتو ته 712 کان ڏهي سديءَ تائين سنڌ ۾ لپي جي راه اڄ به اسان لاءِ هڪ وڏي گجھرات ئي بڻيل آهي. ع1843 ۾ جڏهن انگريزن سنڌ فتح ڪئي ته سندن ڌيان نه رڳو سنڌي ٻوليءَ ڏنهن ويو پت لپي ۾ به سندن دلچسپي ورتي. انگرجن جي ڏنهن ۾ سنڌي لپي ۾ وڏي ميهنت ڪيپٽن جارج اسٽيڪ ع1849 ( سنڌي گرامر توڙي شبد ڪوش) ، گيريسن (لنگسويسٽڪ سروي آف انڊيا) ۽ ويليئم ليٽنر ( ع1882 A collection of specimen of commercial and other Alphabets) ۾ ڪئي .گيريسن پاران سنڌ ۾ لپيون جا نمونا ڪجه گن ريت هئا

گريسن موجب سنڌي لنڊا جا هلجا 1 

گريسن موجب سنڌي لنڊا جا هلجا 

گريسن پاران سنڌ ۾ برامڻي لپي جا ڪل 13 لهجن جو ذڪر ڪيو ويو پر وڏي ڳاله ته اها هئي ته اهي سڀئي لهجا هڪ ٻئي سان ملندڙ جھلندڙ هئا. سنڌ ۾ واڻڪي جي ايترا وڌيڪ نمونا هجڻ جا هڪ کان وڌيڪ سبب ٿا ڀائينجن1. ع712 کان پوءِ واريون حڪومر پارا سنڌي ٻولي جي نسبت ڪا به دلڇسپي نه وٺڻ. سنڌي عربن جي ڪاه بعد بلڪل نڌڪڻي ٿي پئي.2. واڻين پارا لپي جي تمام گھڻي فير گھار ڪرڻ ( ممڪن آهي هو پنهنجا هساب جا کاتا ڳجھا رکڻ نسبت ائين ڪيو هجي )3. ٻانڀڻ پاران يا استادن پاران واڻڪي ۾ ماترائون جون چڪن کي سڌارڻ جي ڪا به ڪوشش نه ڪئي وئي هوندي4. هندن پاران ساهته ان لپي نه هجڻ سبب ان ليپي ۾ غلطيون بابت ڪنهن جو به ايترو ڌيان نه ويو هجيسنڌ ۾ انگريزن کان اڳ دفتري ٻولي عربي توڙي فارسي هئي. جيڪي هندن مان جن کي نوڪريون ڪرڻيون هجن سي عربي فارسي پڙهن. رهيا واڻيا ته هن لاءِ واڻڪي ئي سٺي . ايئن به سندن لاءِ لپي جيتري ڳُجھي هجي اوترو ئي سٺو. پر جڏهن سنڌ ۾ مسلمانن جو راجيه کتم ٿيو ۽ سنڌي ٻولي طسليم ٿئي ته صحيح لپي جي ضرورت مهسوس ٿي. تن ڏنهن ۾ سنڏ سنڪار سڀا پاران سنڌي واڻيڪي بابت جام جدوجهد ڪئي وئي. سندن پاران اها ڪوشش ڪئي وئي ته واڻڪي کي ئي سنڌي ڀاشا جي ٻولي طسليم ڪجي. ع1867 ۾ جڏهن سنڌ اڃا بمبئي پريسيڊينسي جو حصو هئي ته انگريج سرڪار پاران هڪ لپي پڻ تيار ڪئي وئي هئي جنهن کي هندو سنڌي يا هندي سنڌي جو نالو ڏنو ويو هو. ان لپي جي جوڙائيندڙ شري نارائڻ جگرناٿ ويديه هو جو ڪي حڪومت ۾ تعليم وڀاگ ۾ نايب انسپيڪٽر هو. هون سائين سنڌي واڻيڪي جي خدابادي ۽ شڪارپوري لهجي جي مدد سان هڪ لپي به تيار ڪئي جنهن سان سنڌي صحيح ريت لکي سگھجي.






هندو سنڌي يا هندي سنڌي جو نمونو

سنڌ ۾ ان لپي ۾ نه رڳو ٻاراڻي تعليم ڏيئڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو پر ادالت جا رڪارڊ يا دستاويز تائين رکجڻ لڳا. ان بعد هوريان هوريان ان لپي ۾ سنڌي ادب پڻ شايع ٿئڻ لڳو. ان لپي ۾ سڀن کان اڳواٽ دودو چنيسر جي لوڪ ڪٿا شايع ٿي. ع1899 ۾ سنڌي ادب جي پهرون ادبي رسالو سُکڙي پڻ شايع ٿي، اهو ئي نه پر اسائي ڌرم وارا پنهنجي ڌرمي پرچار لاءِ به واڻڪي جو استمعال ڪيو.





بدقسمتيءَ سان واڻڪي جا سُنهرا ڏنهن ڪو گھڻو وقط ڪون هلي سگھيا. ڪشمير جي اصلوڪي لپي شاردا جو جنهن ريت اتئون جي مسلمانن وروڌ ڪيو ساڳي ريت سنڌ ۾ به مسلمانن پڻ واڻڪي جي خلاف هئا. عجيب جيڙهي ڳاله ته اها آهي ته ٻنهن صوبن ۾ هندو لپي جو هڪڙي سبب ئي وروڌ ڪيو ويو ته مسلماننڪا اکر ان لپي سان نٿا لکي سگھجن !! مطلب ته ڪشميري مسلمانن واڱر سنڌ جي مسلمانن به لپي جي نسبت دين ڌرم کي ئي اهميت ڏني.

يڙهي ڳاله ناهي جي واڻڪي توڙي خدابادي رڳو هندن جي لپي هئي. سنڌ ۾ اسمائلي برادري جي مسلمانن واڻڪي جي لوهاڻڪي لهجي کي ٿوڙي فير گھار ڪري خوجڪي جي نالي سان جام استمعال ڪيو. پر ان کان به وڏي ڳاله ته هونن ان کي ڌارمڪ ڪتابن لاءِ استتمعال ڪيو !! ڇا ڪاڻ ته اهي اسمائلي مسلمانن جا پوئيلڳ ڪچڇ، ڪاٺياواڙ، سنڌ ۾ جام هئا ان لپي کي هڪ وڏي الاڪي ۾ پنهنجا پير پرارڻ جو معڪو ملو.


خوجڪي هڪ سنڌي لپي هئي جيڪا واڻڪي جي لوهاڻڪي جي فير فار سان تيار ڪئي وئي هئي. ان ۾ هر اکر ٿوڙي مترائون جو پورو ڌيان رکو ويو هو. ڪل ملائي اها سنڌي لپي جي سنبت هڪ نهايت بيهترين لپي هئي يا آهيهيٺ پڙهندڙن جي سمجھاڻي لاءِ خوجڪي، گرمکي، واڻڪي ۽ ديوناگري لپي جي ڀيٽ ڪئي هئي آهي،مٿي ڄاڻايل ماترائون کان سواءِ خوجڪي جو ڪي ڌار ماترائون توڙي نشانيون پڻ هئيون جيڪي هو عربي توڙي فارسي لفظن کي انهن جي اسلوڪي روپ ۾ لکڻ لاءِ استمعال ڪيا ويندا هئا. اهو ڌيان ۾ رکجي ته خوجڪي هرو ڀرو عربي سنڌي واڱر هر عربي فارسي اکر جي ڪڏ ڪون پيا پر رڳو ان عربي فارسي اکر کي ڌار نشاني ڏني وئي جيڪي ننڊي کنڊ جا ماڻهو صحيح صحيح اچاري سگھن. ڪل ملائي خوجڪي سنڌي جي هڪ سهڻي ۽ صحيح لپي ٿي اڀري پر ڇو ته سنڌ جا هندو مسلمان پنهنجي ڌير ڌرم کان اڳتي وڌي ڪون سگھيا سو خوجڪي سنڌي جي لپي طسليم ڪون ٿي سگھي.

خوجڪي لپي 

جيستائين واڻڪي جي مول جڙ جي ڳاله ڪجي ته اهو مڃيو ويو آهي ته واڻڪي لنڊا مان نڪتيل آهي جنهنجا ٻه لهجا بُڌايا پيا وڃن. هڪڙي پنجابي لنڊا ۽ ٻئي سنڌي لنڊا. پنجاب ۾ سکن سورهوي سديءَ ۾ جڏهن ته لنڊا کي فيري گھرمکي ڪيو پر سنڌ ۾ لنڊا لڳ ڀڳ پنهنجي پهرون ڏاڪڻ تي ئي رهجي وئي. دلچسپ ڳاله ته اها آهي جي لنڊا ، جمعو ڪشمير ، هماچل پرديش ۽ ڏکڻ ڪشمير جي جبلي (پهاڙي) ٻوليون لاءِ استمعل ٿيندڙ ٽڪري لپي سان وائيڙو ڪندڙ هڪجيڙهائي پئي رکي. اها به ڳاله وسارڻ جيڙهي ناهي ته مهاراجا ڏاهر سين جي ڏنهن تائين سنڌ جي سرهد ڪشمير تائين فليل هئي ۽ ملتان جي سنڌ هو حصو هو. ممڪن آهي ته سنڌ ۽ پنجاب ۾ لنڊا ۽ ڏکڻ ڪشمير ۾ ٽڪري هڪ ئي وقط شاردا لپي مان ڌار ٿيا هجن.

پڙهندڙن جي سمجھاني لاءِ هيٺ واڻڪي، لندا ، گرمکي ۽ ٽڪري توڙي شاردا لپون جا نمونا ٿا پيش ڪيا وڃن جنهن مان سندن ۾ واٽ صاف نظر پئي اچي.

واڻڪي، شاردا، ٽڪري ۽ لنڊا لپين 

هاڻوڪي سنڌ عربن جي ڪاهي کان اڳ واري سنڌ کان بلڪل ڌار آهي . اڳوڻي سنڌُ ملتان، ڪچڇ ۽ ڪاٺياواڙ سوڌو سنڌ سُوير ڪوٺبو هو. اڳوڻي زماني ۾ خوجڪي ڪچڇ جي به پڻ لپي هئي ۽ ملتان ۾ استمعال ٿيل لنڊا ۾ ۽ سنڌ ۾ استمعال ٿيندڙ واڻڪي ۾غزب جيڙهي هڪجھڙهائي پسبي آهي. هيٺ مثال ان ڳاله جي شاهد آهن

ملتاني ۽ سنڌي لنڊا جي ڀيٽ 

12جيستائين هندسستان جا سنڌي سنڌ ۾ رهيا هو واڻڪي (يا خوجڪي) کي هڪ سنڌي لپي جي روپ ۾ طسليم ڪون ڪرائي سگھيا. ايئن ٿيئڻ به مشڪل هو. سنڌي مسلمانن ڪڏهن به ان کي طسليم ڪون ڪرڻ ڏين ها. جيڪر انگريج حڪومت سنڌي واڻڪي کي طسليم به ڪري ڪري ها ته به مسلمانن پنهنجي بگڙيل عربي فارسي لپي جو ئي استمعال ڪندا رهن ها يا اهو به ممڪن آهي ته هو به بنجابي توڙي ڪشميري مسلمانن واڱر اردو کي هڪ وڏي ميار جي ٻولي طسليم ڪندي ان کي سنڌ ۾ به دفتري ٻولي طسليم ڪرڻ جي گھر ڪن ها ۽ ان ۾ مسليم ليڳ به پورو ساٿ ڏين ها. کير جيستائن سنڌ جي هندن جي ڳاله آهي ته سنڌ ۾ حاليون سندن جي وس کان ٻاهر هيون . هو ڪڏهن ۾ مسلمانن کي واڻڪي تي مڃائي ڪين سگھن ها. پر غلطي هندن هندستان ۾ اچي ڪئي. اسين هندستان ۾ پنهنجي لپي کان پاڻ جي پاسيرو ڪندي هڪ ڌاري لپي عربي تي فڪر ڪرڻ ۾ ڪا به شرمندگي ڪون محسوس ڪئي.!!!!


لپي جي نسبت سنڌ توڙي پنجاب ۾ فرڪ نه جي برابر هئا. هڪ پاسي جڏهن ته پنجاب جي لنڊا گھرمکي جو روپ اختيار ڪيو سنڌ ۾ سنڌي پنهنجي پهرين ڏاڪڻ تي ئي فاسي رهجي وئي. عجيب جيڙهي ڳاله ته اها آهي ته سنڌي هندو لنڊا مان نڪتل گرمکي ۾ به سنڌي لکڻ ۾ هجاب ڪون ڪندا هئا پر واڻڪي کي به اها احميت ڪون ڏئي سگھيا جيڪو مانُ سکن گرمکي کي ڏنو.


سنڌي هندن جو هندستان لڏي اچڻ بعد هڪ ايڙهو معڪو ڏنو لپي جي نسبت جنهن سان سندن کي لپي بابت صحيح فيئسلو ڪرڻ کان ڪو به روڪي نه پيو سگھي. مهاراشٽر جي پڻي شهر جا رهواسي پنڊت ڪشنچند جيتلي واڻڪي ته وڏي ميهنت ڪئي جيئن اها سنڌي جي لپي ڪري طسليم ڪري سگھجي. هنن جي ڪوشش هئي ته سنڌي ٻوليءِ کي به لپي جي مارفت هڪ ڌار سڃاڻپ هت اچي. ان ڪم جي نسبت پنڊت ڪشنچند جيتلي نه رڳو واڻڪي مان غلطيو کي سڌارو پر واڻڪي جي واٽ مئن جي دڙي جي لپي سان به ثابت ڪئي.

پنڊت ڪشنچند جيتلي جي واڻي لپي 

اهو ياد رکڻ گھرجي ته هندستان جي ڪن ڀاشا وگيانيون مثلن شري سنتي ڪمار چيٽرجي موجب برامڻي جا اکر اڳوڻي هندن مئن جي دڙي واري لپي مان ئي ورتا آهن. اهو ان لاءِ ممڪن مڃيو ويندو آهي ڇا ڪاڻ ته مئن جي دڙي جي سڀيتا وڏي الائيڪي ۾ فليل هئي ۽ ان سڀيتا تمام گھڻا پڙاءُ پار ڪيا هئا. ممڪن آهي ڇو نه آريه سڀيتا به سنڌو سرسوري ننديون جي ڀڪ ۾ پنپڻ سبب اهو ممڪن آهي ته پرامڻي جا شروعاتي اکر مئن جي دڙي جي اکرن جا نڪل هجن !!! ڀلي ٻنهن سڀيتائون ۾ سون سالن جو فرڪ چون نه هجي. اهو ممڪن آهي ته اڳوڻا هندن کي ڪٿي نه ڪٿي اهي اکر هٿ ضرور آيا هوندا !!! بدقسمتي سان هندستان جا سنڌي ليکڪ ان ڪم کي ميار ڏيئڻ لاءِ اصل ئي تيار ڪون ٿيا ۽ پنڊت جيتلي جي ميهنت اجاءِ وئي !!!


جيڪر اسين سنڌي واڻڪي اپڃايو ها ته سايد هندو سنڌين لاءِ گھٽ ۾ گھٽ اهي لپي جا ڳوڙ هميشاه لاءِ نبري وڃن ها. اسين چئي سگھئون ها ته واڻڪي ئي اسلوڪي ئي سنڌي لپي آهي. پر افسوس اهو ممڪن ٿي ڪين سگھو!!. اسان هندو سنڌي ئي پنهنجي لپيءَ جا ويري ٿي بيٺاسين. ان لپي کي هيٺ ڪري ڏيئارڻ جو ڪو به معڪو پنهنجي هٿن مان وڃائڻ ڏوه پئي سمجھوسين.

ويجھڙائي ۾ ايڙهيون ڪوششيون ٿين پيون ته سنڌ جو اڳوڻيون لپيون به ڪمپيوٽر جي مارفت لکي سگھجن. اميرڪا جي رهواسي شري انگشومن پانڊي جام ڪوششيون ڪري پيو ته ننڊي کنڊ جي اڳوڻي لپيون کي يونيڪوڊ جي دائري ۾ آڻينجي. خوشي جي ڳاله اها آهي ته ان ڏس ۾ خوجڪي ۽ واڻڪي جو خدابادي لهجو يونيڪوڊ جي پنج ڏاڪڻن مان چار ڏاڪِون پار ڪري چڪيون آهي . اميد پئي ڪجي ته جلد ئي واڻڪي ۽ خوجڪي پڻ يونيڪو ۾ تسليم ٿي وينديون.

سنڌ ۾ هندن پاران ديوناگري استمعال ڪئي ويندي هئي ڇاڪان ته هندن جا سڀ ڌارمڪ گرنٿ سنسڪرت جي لپي ديوناگري ۾ هئا. سنڌ ۾ هندو ڌارمڪ ڪتاب سنڌي ڀاشا ۾ لکڻ جو رواج پرءِ پيو. سنڌ ۾ ديوناگري جي ميرفت سنڌي لکڻ جو رواج انگريزن وڌو. ان ۾ ڪو به شڪ ناهي ته ديوناگري سنسڪرت جي لپي هئڻ سبب ان سڀني ٻوليون لاءِ هڪ بيهترين لپي آهي جن جي واٽ پراڪرت سان رهي آهي. پر ان جو مطلب اهو ناهي ته پنهنجي لپي وسارجي. لپيون رڳو ٻولي لکڻ جو هڪ ذريئو ئي نه پر ٻولي جو سڃاڻپ پڻ ٿينديون آهن. هڪ لڱي ڏسجي هندي توڙي اردو جي لڙائي لپي ئي هئي نه ته ٻنهن ٻوليون ۾ ورلي ئي ڪو فرڪ آهي. وري 1950 ڌاري هندي لاءِ به سجھاءُ ڏنو ويو هو ته هندي به رومن ۾ لکجي پر هندي ڳالهائندڙ ان سجھاءُ کي مڃڻ کان ختو جواب ڏنو هو. هنن پنهنجي سنسڪرتي ٿوڙي ثقافت سان ڪو به سمجھوتو نه پئي ڪرڻ چاهيون

بدقسمريءَ سان سنڌين ڪڏهن به لپي جي مسئلي تي سنجدگي ڪون ڏيکاري آهي. جڏهن به سنڌين ۾ لپي جي ڳاله آئي آهي اسين ثقافت کي نه پر لپي جي واهپي کي احميت ڏني آهي. اهو ئي سبب آهي جي مس جيڙهي اسان جي جند عربي کان اڃا ڇُٽي به ناهي جي رومن جو ڏچي کي منهن ٿا ڏئون.






ايڙهي ڳاله ناهي جي ٻوليون جون لپيون ڪون مٽبيون آهي. هندستان ۾ مراٺي توڙي گجراتي جو مثال آهي اسان جي اڳيان . هنن لپيون مٺايون پر اهو به ڌيان رکيو ته ان سان نڄ اکرن تي ڪو به اثر نه پوي. عربي توڙي رومن پنهنجي پنهنجي ٻوليون لاءِ هڪ ميار جي لپيون ٿي ٿيون سگھن پر سنڌي لاءِ ان لپيون جي ڪا به احميت ناهي.


سنڌين لاءِ مسئلو اهو آهي ته ڇا اسين پنهنجي ثقافت سان ڳنڊڻ لاءِ تيار آهيون ؟ ڇا اسين پنهنجي اتيت (ماضي) کي سوگھو ڪرڻ لاءِ تيار آهيون ؟ هندستان ٿوڙي پرڏيه ۾ سنڌين جي وهنوار کي ڏسي ايئن ٿيدي ڏسڻ جي زري جي به اميد ته نٿي نظر اچي........اسان جو لپي ڏانهن وهنوار سان بلڪل به نٿو لڳي ته اسين دين درم کان اڳتي وڌي به ڪجه ڪرڻ جي خوائيش تائين به رکئون ٿا !!!